آموزش مدیریت رفتار کودکان به والدین(PMT) در کلینیک تحصیلی و روان شناسی تلاش
آموزش اصول فرزند پروری صحیح بسیار مهم و ارزشمند هستند چرا که بسیاری از اختلالات روانپزشکی، مشکلات در روابط بین فردی و حتی اعتیاد ناشی از فرزندپروری نادرست است که با دادن دانش و مهارت لازم در این زمینه و آموزش مهارتها به والدین می توان از این معضلات پیشگیری کرد و می توان گفت این امر مهم ترین اصل در زمینه پیشگیری است.
آموزش والدین به صورت عملی در زمینه تکنیک های مدیریت رفتار کودکان را PMTمی نامند.
این تکنیک ها بر اساس اصول شرطی سازی عامل کار می کند و از پیش درآمد و پیامد رفتار برای شکل گیری آن استفاده می شود.
در این مهارت به والدین به صورت فعالانه آموزش داده می شود که رفتار خود با کودک را مدیریت کنند .
این مهارت ار طریق تمرین، ایفای نقش، بازخورد و الگو سازی که توسط درمانگر صورت می گیرد آموزش داده می شود. هدف این است که والدین به شیوه عملی بیاموزند چگونه با کودک خود رفتار کنند. PMTفقط انتقال دانش نیست بلکه ایجاد مهارت تغییر رفتار در والدین است.
حالا می خواهیم با اصول PMT به صورت خلاصه آشنا شویم:
آموزشPMT در شش جلسه انجام می شود که در ادامه توضیح داده شده.
- جلسه اول : آشنایی با رفتار ، عوامل موثر بر آن و روش های ثبت آن
از آنجاییکه قرار است رفتار کودکمان را تغییر دهیم می بایست بدانیم رفتارها تحت تاثیر پیش درآمد و پیامد خود هستند. به عبارت دیگر موقعیتی که کودک در آن قرار دارد و بازخوردی که کودک از والدین یا محیط می گیرد باعث ایجاد رفتار می گردد. در نتیجه لازم است که در جدولی که به آن جدول ثبت رفتار گفته می شود، رفتاری که می خواهیم تغییر دهیم را ثبت کرده و پیش در آمد و پیامد آن را همراه با زمان وقوع رفتار ثبت می کنیم ، بدین ترتیب با شناخت و تغییر این عوامل میتوان رفتار کودک را هدایت کرد.
- جلسه دوم : بررسی علل مشکلات رفتاری کودکان
این علل سه دسته هستند:
1-سرشت یا خصوصیات ارثی (واکنش پذیری، قدرت سازگاری، پافشاری، هیجان پذیری)
2- محیط خانواده (شیوه فرزندپروری و شرایط اقتصادی و اجتماعی)
3- جامعه (مهدکودک ، مدرسه و محله)
مهم ترین نکته در این جلسه آموزش برقراری ارتباط مثبت با کودکان است.
والدین می آموزند که برای برای برقراری ارتباط مثبت با کودک باید با آنها وقت گذرانده و فعالیتی که برای کودک لذت بخش است را همراه او انجام دهند و در حین آن کودک را تشویق و احساسات خود را با نوازش کردن، بوسیدن و در آغوش گرفتن، تایید کرده و به این ترتیب یک رابطه صحیح بین والدین و کودک شکل می گیرد و پس از برقراری این رابطه است که کودکان سعی می کنند رفتاری را که مورد تایید والدین است انجام دهند. طبیعی است کسی را که دوست دارید برای رضایت او تلاش خواهید کرد.
- جلسه سوم : تقویت رفتارهای مطلوب در کودکان
نشان دادن توجه: انسانها ذاتا دوست دارند مورد توجه قرار گیرند و این نیاز در کودکان به دلیل وابستگی آنها به والدین به مراتب شدیدتر است. کودکی که مورد توجه و محبت والدین قرار می گیرد احساس امنیت و آرامش می کند. به همین علت توجه والدین مهم ترین تقویت کننده برای رفتار کودکان است و هیچ چیز به اندازه مورد توجه گرفتن توسط والدین برای کودکان لذت بخش نیست این عامل در شکل دادن رفتار کودکان بسیار کلیدی است.
روش های نشان دادن توجه به کودکان:
۱- توصیف رفتارهای مناسب(مثل یک گزارشگر)
۲- شریک شدن در بازی های کودک
۳- انتقال احساس مثبت به فرزندان با تمجید از آنها
پاداش دادن: شرط تداوم رفتار وجود تقویت کننده مثبت برای رفتار است.به این تقویت کننده ها پاداش می گویند.
انواع پاداش:
۱- پاداش کلامی (تحسین و تمجید)
۲- پاداش عاطفی یا جسمانی(در آغوش گرفتن، بوسیدن، نگاه محبت آمیز، نوازش)
۳- پاداش های فعالیتی(انجام فعالیت لذت بخش با کودک)
۴- پاداش های مادی
- جلسه چهارم : دستور دادن و قانون گذاری
قانون گذاری: اگر در خانواده قوانین وجود نداشته باشند فرزندان نمی دانند چه رفتاری را باید انجام دهند و چه رفتاری را نباید انجام دهند و والدین هم نمی توانند کودکان را تشویق یا تنبیه کنند. در صورتیکه در خانه قانون مشخص و تعریف شده ای که توسط هر دو والد وضع شده، وجود داشته باشد از بروز بسیاری از مشکلات جلوگیری می شود ، مثلا زمان خواب، زمان غذا، ساعت مجاز بیرون بودن از منزل، زمان مجاز استفاده از کامپیوتر و……
ما فکر می کنیم کودکان قوانین را می دانند یا قوانین مجموعه ای از نبایدهاست. همه ما می دانیم کودکان چه کارهایی را نباید انجام دهند اما کمتر به آنها می گوییم چه کارهایی را باید انجام دهند.
اگر می خواهیم قوانینی که در خانه وضع می کنیم موثر باشند باید نکات زیر را در مورد قانونگذاری رعایت کنیم:
- قوانین را به صورت جملات خبری و مثبت بنویسید چون کودکان فراموش کارند و نوشتن قانون به آن رسمیت می دهد.
- قوانین را به صورت کوتاه واضح و روشن بیان کنید.(به جای اینکه بگوییم بچه خوبی باش بازی گوشی نکن و تکالیفت را به موقع انجام بده بگوییم تا ساعت ۵ تکالیفت را تمام کن.)
- قوانین را عادلانه وضع کنید. قانون باید با سن و توانایی کودک تناسب داشته باشد. کودک چهار ساله نمی تواند اتاقش را مرتب کند ولی می تواند اسباب بازی هایش را در سبد بگذارد.
- برای تمام وضعیت های ممکن قانون داشته باشید و کودک را از آن آگاه کنید.
- قبل از وارد کردن هر فعالیت یا وسیله جدید به زندگی قوانین آن را مشخص کنید. مثلا روزی ۲ ساعت می توانی دوچرخه سواری کنی که شامل روز قبل از امتحان نمی شود.
- مراقب باشید قوانین زیاد خسته کننده و سخت نباشند.
- در اجرای قوانین در صورت لزوم انعطاف پذیر باشید. کودکی که نیمه شب از مهمانی برگشته و خسته خواب آلود است یک شب مسواک نزند. ولی این استثناها باید بسیار محدود باشد تا تبدیل به حرج و مرج نشود.
- اجرای قانون را با یک پاداش همراه کنید.
- در مواقع قانون شکنی از بحث مستقیم استفاده کنید. وارد بحث نصیحت و سخنرانی نشوید به کودک بگویید کجای کارش اشکال دارد و از کودک بخواهید که رفتار صحیح را انجام دهد.
دستور دادن : ویژگی های زیر در نحوه دستور دادن والدین نافرمانی کودک را افزایش می دهد:
- دستورهای متعدد و مکررکه هم کودک شاید متوجه آنها نشود و هم خودمان به دلیل زیاد بودن نتوانیم پیگیری کنیم و کودک وقتی ببیند والدین جدی نیستند اهمیت نمی دهد
- دستورهای نامشخص و مبهم: لجبازی نکن، لوس نشو
- دستور دادن در موقع نامناسب : وقتی مشغول فعالیت لذت بخش مثل کارتون دیدن است بگوییم اسباب بازی هایت را جمع کن.
- دستورهای متناقض و دوپهلو : وقتی دستور با زبان غیر کلامی هماهنگ نباشد که کودک را گیج می کند. وقتی حرف زشت با زبان کودکانه می زند با خنده می گوییم دیگر این حرف را نزنی ها.
- دستوراتی که حالت سوالی دارند : نمی خواهی مشقاتو بنویسی؟
- دستورهایی که با خشونت و پرخاشگری همراه هستند، باعث تخریب رابطه و عدم همکاری کودک می شود.
- جلسه پنجم : مدیریت رفتارهای نامناسب
وقتی کودکان با پیامدهای مثبت و منفی رفتار خود مواجه می شوند یاد می گیرند که رفتار خود را مدیریت کنند.
وقتی که می خواهیم رفتار نامطلوبی را کاهش دهیم از تنبیه استفاده می کنیم. نکته مهم برای موثر بودن تنبیه این است که این پیامدها از پیش تعیین شده باشند و ما در اجرای آنها قاطع باشیم. به خاطر داشته باشیم هدف از تنبیه آگاه کردن کودک از رفتار اشتباهش می باشد نه ترساندن و آزار او.
روش های مناسب مدیریت رفتار های نامطلوب:
- نادیده گرفتن برنامه ریزی شده رفتار: برای رفتارهایی مناسب است که خطری برای کودک ندارد(جیغ زدن، فحش دادن، بالا پایین پریدن) سه جزء اصلی دارد:
- قطع تماس چشمی
- قطع تماس کلامی
- قطع تماس جسمی
- مواجهه با پیامد طبیعی رفتار: مثلا کودکی که به موقع سر سفره حاضر نمی شود غذای سرد می خورد. ولی در مورد همه رفتارها کاربرد ندارد چون بعضی از پیامدها خطرناک است مثل دست زدن به بخاری
- مواجهه با پیامد منطقی رفتار: توسط والدین تعیین می شود، مرتبط با رفتار انجام شده است و اگر خیلی طولانی شود کودک فرصتی برای اصلاح رفتار ندارد. معمولا بین ۵ تا۳۰ دقیقه کافی است و باید به همان روز اتفاق محدود شود.
- جریمه رفتاری : می بایست توسط والدین و قبل از رفتار ، تعیین شده باشد. ممکن است ربطی به رفتار انجام شده نداشته باشد . نباید خیلی شدید یا طولانی باشد و بلافاصله بعد از رفتار اشتباه ، باید اعمال شود.
- محروم سازی موقت (استفاده از اتاق خلوت) : برای مدت کوتاه کودک را از فعالیت یا محیطی که در آن توجه و پاداش می گیرد و برایش خوشایند است دور می کنیم و در محیطی قرار می دهیم که هیچ توجهی دریافت نمی کند و برایش ناخوشایند و خسته کننده است و در آنجا هیچ فعالیت لذت بخشی نمی تواند انجام دهد. در مواقعی به کار می رود که می خواهیم تنبیه سریع موثر واقع شود و جریمه رفتاری تاثیر ندارد. برای مواردی که کودک وسیله ای را پرت می کند کسی را می زند یا بی ادبی می کند موثر است. اتاق خلوت نباید پنجره یا تلوزیون یا چیزهایی داشته باشد که بتوان با آن سرگرم شد، مثل اتاق پدر ومادر یا اتاق کودک ولی باید امن باشد و تاریک و ترسناک نباشد. محروم سازی باید بلافاصله پس از رفتار نامطلوب باید انجام شود تا موثرباشد. مدت مطلوب اتاق خلوت ۱ دقیقه به ازای هر سال سن کودک است. در طی آن به عذرخواهی و التماس یا جرو بحث کودک پاسخی نمی دهیم.
- جلسه ششم : مدیریت موقعیت های دشوار
به موقعيت هايي كه از قبل براي پركردن وقت كودك، برنامه ريزي خاص نشده مثل زمان طولاني انتظار در مطب پزشك، موقعيت هايي كه والدين تحت فشارند و مي خواهند چند كار را همزمان انجام دهند مثل ساعات اوليه صبح يا وقتي مهمان دارند، موقعيت هايي كه با نيازهاي فيزيولوژيك كودك تداخل مي كند يا خسته مي شود مثل ساعات طولاني خريد، ايستادن در صف مترو، هنگام تميز كردن منزل كه ممكن است از خواب و خوراك كودك غافل شوند، موقعيت هاي نا آشنا يا خسته كننده براي كودك مثل مجلس عزاداري، موقعیت های دردآور مثل واکسن زدن، موقعیت های هیجان آور مثل فروشگاه ها ؛ موقعیت های دشوار می گوییم.
برای مدیریت این موقعیت ها لازم است از قبل آنها را بشناسیم و برای آنها برنامه داشته باشیم با کودک در مورد آن صحبت کنید و قوانین رفتار در آن موقعیت ها را برای او توضیح دهید و بلافاصله قبل از قرار گرفتن در آن موقعیت به او یاد آوری کنید. در صورت که کودک موفق به اانجام رفتار مطلوب شد او را تشویق کنید و در غیر این صورت او را با پیامد رفتارش که از قبل تعیین شده مواجه کنید.
فرزند پروری سخت نیست به شرطی که اصول آن را به طور حرفه ای بیاموزیم .